Do mózgu każdego dnia dociera niezliczona ilość informacji, dlatego naturalnym procesem jest upraszczanie myślenia, żeby zachować zasoby na inne sytuacje. Błędy poznawcze i heurystyki umożliwiają nam szybsze podejmowanie decyzji i łatwiejszą adaptację. Warto je poznać, aby uświadomić sobie ich istnienie i być może nauczyć się je kontrolować.
Czym są błędy poznawcze i jakie konsekwencje niosą?
Błędy poznawcze i heurystyki (uproszczone myślenie) towarzyszą człowiekowi od zawsze. Sprawiają, że funkcjonujemy sprawniej i szybciej. Szybciej też podejmujemy decyzje. Mogą oczywiście stanowić o życiu i śmierci, ale zdarzało się to raczej w epoce łowiecko-zbierackiej, kiedy szelest liści z pobliskich zarośli mógł zostać uznany za szyszkę spadającą z drzewa, a w rzeczywistości był to skradający się drapieżnik.
Obecnie jednak, że błędy poznawcze w większości przypadków nie powodują poważnych konsekwencji. Nasz mózg używa ich po to, żeby nie tracić swoich zasobów na niewiele znaczące drobnostki. Na przykład, kiedy wybieramy w sklepie mleko, którego etykieta krzyczy o tym, że jest najlepsze ze wszystkich. Nie zastanawiamy się czy rzeczywiście tak jest – po prostu je kupujemy. Stosujemy uproszczoną metodę myślenia.
Podczas zakupów często nie zastanawiamy się który produkt wybrać – działamy automatycznie i impulsywnie
Czym jest podstawowy błąd atrybucji?
Wyobraźmy sobie, że jedziemy samochodem i nagle kierowca samochodu obok wymusza pierwszeństwo, mimo że skręca z drogi podporządkowanej. Co najczęściej myślimy? Że nie umie jeździć, pewnie rozmawiał przez telefon, jest zwyczajnie głupi, jest pijany i kto mu w ogóle dał prawo jazdy. Rzadko zdarza się, żebyśmy się zastanowili, jakie mogą być przyczyny takiego rozkojarzenia. Być może zasłabł, może właśnie dowiedział się o czymś strasznym, a może jedzie do żony, która właśnie wylądowała w szpitalu?
Podstawowy błąd atrybucji to sposób myślenia, w którym obserwując czyjeś działania, stwierdzamy, że wynikają one z jego osobowości i zupełnie ignorujemy czynniki zewnętrzne. Skupiamy się wyłącznie na wewnętrznych atrybucjach uczestników zdarzenia i nie zastanawiamy się nad atrybucjami zewnętrznymi. Co ciekawe, bardzo rzadko popełniamy podstawowy błąd atrybucji oceniając własne zachowanie.
Na czym polega heurystyka dostępności?
Ten rodzaj uproszczonej metody myślenia polega na przypisywaniu większego prawdopodobieństwa zdarzeniom, które szybko przywołujemy w pamięci. Jeśli na przykład zastanawiamy się nad kupnem nowego samochodu, nie wybierzemy auta marki X, ponieważ właśnie taką miał sąsiad i jego samochód bez przerwy się psuł, więc kupując markę X mamy pewność, że będzie to wadliwy sprzęt.
Innymi słowy, heurystyka dostępności sprawia, że przeceniamy wartość łatwo dostępnych informacji i nie zawracamy sobie głowy poszukiwaniem większej ich ilości. W tym zjawisku ważną rolę odgrywają również media. Wszystkie katastrofy lotnicze są szeroko relacjonowane, przez co wydaje nam się, że było ich więcej, niż w rzeczywistości. Dzieje się tak, ponieważ takie sytuacje łatwo zapadają nam w pamięć.
Jak objawia się efekt autorytetu?
Naszą skłonność do korzystania z tej uproszczonej metody myślenia najczęściej wykorzystują media (choć nie tylko). Kiedy w telewizji widzimy osobę ubraną w fartuch lekarski i jeszcze podpisaną jako “lekarz stomatolog”, zdecydowanie szybciej uwierzymy, że reklamowana przez niego pasta do zębów jest rzeczywiście skuteczna.
Oczywiście prawdziwi lekarze nie mogą występować w reklamach, ale rzadko się nad tym zastanawiamy. Widząc atrybuty kojarzone z szanowanym zawodem (fartuch lekarski, stetoskop itd.) w naszym mózgu uruchamia się efekt autorytetu. Wierzymy wtedy w kwalifikacje tej osoby i oceniamy jej słowa jako prawdziwe i szczere.
Fartuch lekarski może wzbudzać poczucie autorytetu
Efekt autorytetu pojawia się także w życiu codziennym. Kiedy ktoś, z kim rozmawiamy powołuje się na powszechnie uznane autorytety i cytuje ich wypowiedzi, mamy większą skłonność do uwierzenia tej osobie bądź przyjęcia jej sposobu myślenia. Ponieważ jeśli ktoś, kogo uznamy za autorytet twierdzi, że coś jest czarne, to z pewnością nie może być białe.
Co to jest błąd konfirmacji?
Błąd konfirmacji wynika z tego, że uwielbiamy, gdy ktoś się z nami zgadza. Z tego powodu wyszukujemy i selekcjonujemy informacje, które potwierdzają naszą teorię. Staramy się nie przyjmować opinii źródeł, które są niezgodne z naszymi przekonaniami. Po prostu nie czujemy się komfortowo, gdy coś lub ktoś zagraża naszym wartościom i zwyczajnie nie mamy ochoty tego słuchać.
Warto starać się kontrolować ten rodzaj błędu poznawczego, ponieważ zamykając się na inne argumenty, przestajemy się uczyć i nie dajemy sobie szansy na szerszą perspektywę. Ponadto, kiedy zostaniemy postawieni w sytuacji dyskusji z kimś, kto się z nami nie zgadza, nie będziemy umieli przedstawić argumentów, ponieważ nie będziemy wiedzieli nic na temat drugiej strony.
Czym jest efekt aureoli (efekt halo)?
Efekt aureoli to tendencja do przypisywania cech osobowości na podstawie pierwszego wrażenia, jakie ktoś na nas wywarł. Dotyczy to zarówno pozytywnych, jak i negatywnych cech. Spotykając przystojnego sprzedawcę lub atrakcyjną hostessę, jesteśmy skłonni uznać te osoby za przyjacielskie, uczciwe i otwarte, mimo że nic o nich nie wiemy. Chętniej wtedy kupimy od nich produkt. Na tym właśnie polega efekt aureoli, zwany także efektem halo.
Efekt aureoli to tendencja do przypisywania cech osobowości na podstawie pierwszego wrażenia
Natomiast jeśli ktoś ma w naszym mniemaniu aparycję “cwaniaka”, przypiszemy mu szereg negatywnych cech (wredny, oszust, naciągacz) i nasze spotkanie z taką osobą będzie dla nas wyłącznie negatywnym doświadczeniem, pomimo tego, że tak samo jak w przypadku atrakcyjnej osoby, o “cwaniaku” również kompletnie nic nie wiemy.
Czy błędów poznawczych należy unikać za wszelką cenę?
Błędy poznawcze i heurystyki są obecne w naszym życiu i absolutnie nie chodzi o to, aby wyeliminować je w stu procentach. Zresztą to właściwie niemożliwe, ponieważ każdy zdrowy mózg będzie przy każdej okazji korzystał z możliwości uproszczenia procesów myślowych. Kluczowe jest natomiast, żeby mieć świadomość istnienia błędów poznawczych i nauczyć się je kontrolować.
Mózg za wszelką cenę szuka oszczędzania energii, aby móc z niej skorzystać w sytuacji kryzysowej i pozwalają mu na to właśnie błędy poznawcze i heurystyki. Każdego dnia podejmujemy mnóstwo decyzji, na które mózg wykorzystuje bardzo dużo energii, dlatego tak ważne jest, aby to upraszczać. W większości przypadków konsekwencje stosowania skrótów myślowych nie są ani trochę dotkliwe.
Pamiętajmy jednak, żeby starać się dostrzegać błędy poznawcze, gdy musimy podjąć decyzję, która jest ważna, a jej skutki są długofalowe. W przypadku ważnych dla nas decyzji, nasze rozpoznanie sytuacji i możliwych opcji nie może być oparte na błędach. Warto również wiedzieć, że błędy poznawcze nie zawsze wynikają z chęci zaoszczędzenia energii. Często wynikają z lekceważenia tematu lub unikania go w celu zachowania dobrego samopoczucia.
Kiedy będziemy mieć świadomość i nauczymy się kontrolować błędy poznawcze, będziemy mogli podejmować lepsze decyzje i nauczyć się selekcjonować je na mniej ważne lub wręcz błahe (ryż czy ziemniaki na obiad) i te kluczowe, którym warto poświęcić więcej czasu i energii, aby potem ich nie żałować.
No Comments